Zgodnie z wolą śp. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, który 26.02.2010 r. złożył prezydencki projekt ustawy, Sejm RP w dniu 3 lutego 2011 r. przyjął ustawę o ustanowieniu Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” – bohaterów antykomunistycznego podziemia, którzy przeciwstawili się sowieckiej agresji. W myśl jej postanowień 1 marca jest Narodowym Dniem Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” i Świętem Państwowym.
Przywróćmy „Żołnierzy Wyklętych” zbiorowej pamięci
Z apelem o zapalenie 1. marca światełka pamięci przed augustowską siedzibą NKWD i PUBP, tzw. „Domem Turka” (ul. 3.Maja 16
w Augustowie) – czyli w miejscu, gdzie Polacy walczący o Niepodległą byli więzieni, katowani i mordowani wystąpiła Danuta Kaszlej – Prezes Klubu Historycznego im. Armii Krajowej w Augustowie na stronie internetowej klubu – www.akklub.pl . Apel został upowszechniony przez część lokalnych mediów i pod tablicą na „Domu Turka”, upamiętniającą ofiary NKWD I PUBP, zapłonęły znicze od mieszkańców Augustowa, również od władz samorządowych powiatu augustowskiego.
O godz. 12.00 w II Liceum Ogólnokształcącym w Augustowie im. Polonii i Polaków na Świecie rozpoczęły się obchody Narodowego Dnia Pamięci o „Żołnierzach Wyklętych”. Odbywały się one w kilku przestrzeniach – sześć klas ze swymi nauczycielami obejrzało spektakl Sceny Faktu Teatru Telewizji „Tajny Współpracownik” w reżyserii Krzysztofa Langa, wg scenariusza Cezarego Harasimowicza. Projekcja spektaklu to element dobrze przygotowanej akcji edukacyjnej IPN i TVP Historia. Do szkoły trafiły plakaty i broszury zawierające podstawową wiedzę o święcie i jego bohaterach. Uczniowie zapoznali się z tekstem T. Łabuszewskiego – padły najważniejsze pytania i odpowiedzi opisujące podziemie antykomunistyczne, zainteresowani szerszą wiedzą mogli ją pogłębić poprzez portal www.ipn.gov.pl/wyklęci, znalazły się osoby chętne, które udostępnione tam materiały wykorzystały w posterze informującym o Narodowym Dniu Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. Młodzież otrzymała dwie alternatywne, obie dobrowolne, propozycje wyrażenia własnej refleksji o „Wyklętych”.
Propozycja pierwsza: Zbierz informacje o polskim podziemiu niepodległościowym i prześlij własne refleksje na temat: Dlaczego, przez kogo „wyklęci”? Czy to dobre określenie dla żołnierzy podziemia antykomunistycznego walczących o wolną Polskę po 1944 r., gdy wypędzając z ziem polskich okupanta niemieckiego Związek Radziecki narzucił Polakom władze niesuwerenne?
Propozycja druga: Obejrzyj oparty na autentycznych faktach spektakl „Tajny współpracownik” i prześlij swoje wrażenia bądź oceny postaci – bohaterów sztuki.
Na auli II LO miała w tym czasie miejsce sesja Klubu Historycznego im. Armii Krajowej w Augustowie, której organizatorami byli: Dyrektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, Starosta Augustowski i Prezes Klubu Historycznego im. Armii Krajowej w Augustowie.
Sesję swą obecnością zaszczycili żołnierze AK – AKO: Tadeusz Zięcina „Sokół” i Edward Maksimowski „Gil”, licznie reprezentowane były rodziny „Wyklętych…”, którzy odeszli już na wieczną wartę. Gościliśmy księdza prałata dr. Wojciecha Kalinowskego, władze samorządowe: Joannę Lisek – przewodniczącą Rady Miasta Augustowa i Jarosława Szlaszyńskiego – Wicestarostę Augustowskiego, Komendanta Placówki Straży Granicznej w Płaskiej, ppłk. SG Krzysztofa Pampucha. Związki i stowarzyszenia kombatanckie reprezentowali: Halina Kochanowska – sekretarz augustowskiego koła Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, rtm. Zdzisław Chmieliński – Prezes koła Związku Krechowiaków w Augustowie, Barbara Czartoszewska i Eugeniusz Simson – Prezesi honorowi Oddziału oraz Koła Związku Sybiraków w Augustowie, Bogdan Nowacki – wiceprezes Związku Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 r. Przybyli dyrektorzy i nauczyciele szkół z powiatu augustowskiego, delegacja młodzieży z Augustowskiego Centrum Edukacyjnego, dwie klasy humanistyczne II LO oraz grono sympatyków historii.
Po powitaniu gości przez Wojciecha Walulika, Dyrektora II LO w Augustowie, Danuta Kaszlej wraz z uczniami przypomniała zebranym genezę i ideę ustanowienia Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. Odczytana została ustawa ustanawiająca dzień 1 marca Świętem Państwowym.
Głównym punktem sesji była prezentacja książki: W godzinie próby. Żołnierze podziemia niepodległościowego w Białostockiem po 1944 roku i ich losy, wydanej przez białostocki Oddział IPN. O powodach powstania tego opracowania opowiedział Eugeniusz Korneluk – Naczelnik Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku.
Autorki: Anna Chmielewska, Jolanta Drozdowska, Justyna Gogolewska zaprezentowały zebranym album poświęcony żołnierzom podziemia niepodległościowego w Białostockiem po 1944 r. Ta bogato ilustrowana publikacja, zawierająca ponad 500 zdjęć i dokumentów, została przygotowana przede wszystkim w oparciu o materiały archiwalne z zasobu Oddziałowego Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów w Białymstoku. W przejrzystej prezentacji autorki omówiły jej zawartość.
W recenzji książki, zamieszczonej na stronie www.ipn.gov.pl czytamy: W pierwszej części albumu zamieszczono materiały archiwalne dotyczące żołnierzy walczących w strukturach dwóch głównych konspiracyjnych nurtów, tj. Okręgu AK-AKO-WiN Białystok oraz Okręgu NZW Białystok. Są tu fotografie kadry dowódczej Okręgów, oddziałów, szeregowych żołnierzy oddziałów partyzanckich, a także dokumenty wytworzone przez podziemie, np. rozkazy organizacyjne, dzienniki korespondencyjne, wnioski awansowe, wzory pieczęci, przykładowa prasa konspiracyjna. Dokumenty te ukazują zakres działalności i stopień zorganizowania białostockich struktur podziemnych oraz uświadamiają legalność konspiracji zbrojnej, jako struktury Polskiego Państwa Podziemnego.
Druga część albumu prezentuje biografie piętnastu wybranych żołnierzy podziemia niepodległościowego. Ukazują one różnorodność losów i postaw ludzi, którzy w 1944 r. podjęli decyzję o trwaniu w oporze wobec systemu komunistycznego oraz skutki tej deklaracji. Na podstawie raportów funkcjonariuszy UBP/SB oraz dokumentów podziemia można zaobserwować dramatyzm wyborów politycznych, ideowych i moralnych żołnierzy konspiracji zbrojnej. Lektura dokumentów dostarcza wiedzy o tym, jaką cenę płaciło się za wierność ideałom, za sprzeciw wobec nowych, narzuconych władz, za walkę o suwerenność. W tej części można znaleźć biogramy żołnierzy, którzy za działalność niepodległościową zostali skazani na karę śmierci czy wieloletnie więzienie, a po wyjściu na wolność byli nieustannie inwigilowani, nieraz pozbawiani pracy, szantażowani. Przedstawiono tu również osoby, które dokonały swoistej przemiany wartości i otwarcie przeszły na stronę dotychczasowego wroga.
Prezentowany w albumie materiał historyczny odzwierciedla okrucieństwo komunistycznego systemu, stosowane przez organy bezpieczeństwa metody, kombinacje operacyjne, inwigilację, rozpracowywanie oddziałów od środka i ich likwidację, zmuszanie do współpracy.
Podczas prezentacji wskazane zostały także osoby pochodzące z terenu Suwalszczyzny.
Prowadząca sesję Danuta Kaszlej, nawiązując do tej prezentacji przywołała „Wyklętych” i ich rodziny obecne na sesji. Przedstawiła Tadeusza Zięcinę „Sokoła”, Leokadię Michaluk – żonę Jana Michaluka „Żołnierczyka”, Annę Sadowską – córkę Stanisława Orłowskiego „Pioruna”, Mariana Sadowskiego – bratanka Jana Sadowskiego „Bladego”, Izydora Bronakowskiego brata Stanisława Cieślukowskiego „Pioruna”, Józefa Wasilewskiego brata Zygmunta Wasilewskiego „Martina”. Edward Maksimowski „Gil” przywołał postacie swoich braci Lucjana Maksimowskiego „Korzenia”, Stanisława Maksimowskiego „Orła” i Józefa Maksimowskiego „Kanarka”. Traumę rodzin „Wyklętych” podkreśliło wspomnienie córki Stanisława Orłowskiego „Pioruna”, zaprzysiężonego w AK od 1942 r., od wiosny 1945 r. żołnierza oddziałów leśnych, bezwzględnie tropionego do sierpnia 1952 r., gdy został zamordowany w obławie sił KBW, PUBP, MO we wsi Pokośno pod Suchowolą.
Modlitwę za duszę żołnierzy niepodległościowego podziemia, ich rodziny i tych, którzy udzielali im wsparcia, płacąc za to najczęściej surową cenę, poprowadził ks. prałat dr Wojciech Kalinowski.
Oprawą sesji były recytowane przez młodzież wiersze: Tadeusza Chrzanowskiego „Ci z AK” i Zbigniewa Herberta „Wilki”. Nie były to jedyne poetyckie interpretacje trudnych powojennych losów podczas tego spotkania. Wrażenie na audytorium zrobiły autorskie utwory recytowane w trakcie trwania sesji przez Izydora Bronakowskiego i Edwarda Maksimowskiego „Gila”.
Spotkaniu towarzyszyła wystawa, autorstwa Barbary Kondrackiej i Wojciecha Batury, pracowników Muzeum Ziemi Augustowskiej, ”Armia Krajowa – zbrojne ramię Polskiego Państwa Podziemnego na Augustowszczyźnie”.
Książka trafiła w ręce mieszkańców regionu, w którym partyzanci dotrwali do jesieni 1954 r. Pierwsze jej konfrontacje z pamięcią świadków historii i wiedzą historyków – regionalistów zaistniały już w trakcie oraz tuż po zamknięciu oficjalnej części sesji i oby działo się tak dalej w imię rekonstruowania wiedzy o „Wyklętych” i czasie, w którym przyszło im mierzyć się z dramatycznie trudną rzeczywistością.
Zbigniew Kaszlej