20 listopada 1943 r. dowódca AK wydał rozkaz określający zadania podległych sobie struktur w momencie odwrotu wojsk niemieckich oraz stosunek do wkraczającej na ziemie polskie oddziałów Armii Czerwonej, w którym jednocześnie wydał zarządzenia do „wzmożonej akcji dywersyjnej”, określonej kryptonimem „Burza”. Cel i zadania akcji zostały sformułowane jako: „Podkreślenie naszej woli bicia Niemców i to nawet w wypadku niekorzystnego dla nas stosunku sił, czyli wśród okoliczności nie zezwalających na podjęcie powszechnego powstania oraz samoobrona przed wyniszczeniem nas przez wycofujących się Niemców”, natomiast jej wykonanie zostało określone następująco: „Działania będą polegały na zaciętym nękaniu cofających się straży tylnych niemieckich (ew[entualnie] nawet oddziałów tylnych straży tylnej), na silnej dywersji na całej głębokości terenu, w szczególności na komunikację”[1].

Zadania dla Okręgu AK Białystok podczas realizowania akcji „Burza” precyzowały rozkazy szczegółowe Komendy Głównej AK oraz komendanta Okręgu AK Białystok ppłk. Władysława Liniarskiego „Mścisława”[2]. 20 kwietnia 1944 r. ppłk Liniarski nadał oddziałom partyzanckim organizowanym na terenie Okręgu AK Białystok nazwy jednostek WP stacjonujących przed 1939 r. na terenie województwa białostockiego. Oddziały partyzanckie obwodu augustowskiego miały odtąd występować jako OP 1 puł.[3] Zgodnie z planem Odtwarzania Sił Zbrojnych funkcjonujące w ramach Inspektoratu Suwalskiego siły Obwodu Augustów miały brać udział w wystawieniu odtworzonej Suwalskiej Brygady Kawalerii[4].

23 czerwca 1944 r. Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę o kryptonimie „Bagration”, której uderzenie skierowane było przeciwko skoncentrowanym na Białorusi wojskom niemieckiej GA „Środek”. W ciągu kilkudniowych walk siły główne Wehrmachtu zostały okrążone i rozbite, w następstwie czego w pasie niemieckiej obrony powstała wyrwa, grożąca całkowitym załamaniem centralnego odcinka frontu wschodniego. Wojska niemieckie przystąpiły do odwrotu, dążąc w oparciu o jednostki przerzucane z innych odcinków frontu do ustabilizowania linii obrony[5].

7 lipca 1944 r. ppłk. Liniarski wydał ostatnie dyspozycje dotyczące realizacji akcji „Burza” na terenie Okręgu AK Białystok, przypominając o automatycznym rozpoczęciu działań poprzez uderzenie całością posiadanych sił na tyły kolumn wycofującego się nieprzyjaciela i opanowanie terenu. Oddziały biorące udział w walce miały wystąpić jako WP AK, co miało się uzewnętrzniać w postaci odpowiedniej symboliki (opaski oraz orzełki). Do 16 lipca 1944 r. nacierające na kierunku białostockim oddziały Armii Czerwonej osiągnęły rubież: Niemen–Grodno–Świsłocz–Prużana. W myśl uprzednich rozkazów Komendy Głównej AK oraz komendanta Okręgu AK Białystok w miarę przesuwania się frontu poszczególne obwody samoczynnie przystępowały do realizowania akcji „Burza”.

Odtworzenie przebiegu akcji „Burza” na terenie powiatu augustowskiego nie przysparza problemów, gdyż zachowało się sprawozdanie opisujące działalność militarną Obwodu Augustów.

Akcja „Burza” na terenie obwodu augustowskiego została przeprowadzona siłami oddziałów partyzanckich 1 puł. AK oraz zmobilizowanych struktur terenowych, liczących łącznie 300 żołnierzy (sześć oddziałów i dwa patrole partyzanckie, w tym oddział sformowany z dezerterów z białoruskiej formacji kolaboranckiej, którzy przeszli na stronę polską). Były to oddziały: sierż. Antoniego Dąbrowskiego „Zająca” (40 żołnierzy), ppor. Stanisława Kota „Szczapy” (60 żołnierzy – w większości wspomnianych dezerterów), ppor. Antoniego Obiedzińskiego „Górnego” (30 żołnierzy), ppor. Stanisława Świątkowskiego „Zapały” (30 żołnierzy), por. Bronisława Jasińskiego „Komara” (80 żołnierzy), ppor. Czesława Grajewskiego „Wirskiego” (26 żołnierzy) oraz patrole ppor. Feliksa Michałowskiego „Leśnego” (20 żołnierzy) i ppor. Piotra Milanowskiego „Łuka” (10 żołnierzy).

13 lipca 1944 r. wykonane zostały dwie zasadzki: oddział sierż. Antoniego Dąbrowskiego „Zająca” w rejonie leśniczówki Hanus starł z Ukraińcami, natomiast oddział ppor. Antoniego Obiedzińskiego „Górnego” na szosie Sajenek–Augustów zaatakował samochód z oficerami niemieckimi. 14 lipca oddział sierż. „Zająca” w rejonie wsi Hruskie zaatakował kolumnę niemiecką. 15 lipca 1944 r. oddział ppor. Stanisława Kota „Szczapy” rozbił posterunek Bahnschutzu w Sajenku oraz zniszczył cztery samochody na szosie Lipsk–Sajenek. 17 lipca 1944 r. patrol NN „Bociana” dwukrotnie starł się z oddziałem Ukraińców podpalającym wieś Balinka a oddział ppor. Stanisława Świątkowskiego „Zapały” rozbroił grupę żołnierzy niemieckich rabujących wieś Kunicha. 18 lipca 1944 r. oddział „Zapały” na szosie Sztabin–Augustów w rejonie Cisowa wykonał dwie zasadzki. 30 lipca oddział dowodzony przez komendanta Obwodu por. Bronisława Jasińskiego „Komara” zaatakował pod wsią Kopiec jednostkę niemiecką w sile kompanii. Tego samego dnia oddział ppor. Czesława Grajewskiego „Wirskiego” stoczył potyczkę w rejonie wsi Kobyli Kąt. Działające na pograniczu Prus Wschodnich patrole ppor. Feliksa Michałowskiego „Leśnego” oraz ppor. Piotra Milanowskiego „Ćmy” w dniach 13–19 lipca 1944 r. wykonały trzy zasadzki.

Ogółem w czasie akcji „Burza” pododdziały 1 puł. AK wykonały co najmniej 23 akcje oraz stoczyły trzy większe walki, w rezultacie których zabito około 40, raniono 60 oraz wzięto do niewoli 35 żołnierzy niemieckich. Straty własne wyniosły zaledwie jednego zabitego oraz dwóch rannych żołnierzy[6]. W końcu lipca 1944 r. po zetknięciu się z jednostkami Armii Czerwonej część oddziałów została rozformowana, inne natomiast zostały rozbrojone i przekazane do dyspozycji sowieckich organów bezpieczeństwa.

W akcji „Burza” na terenie Puszczy Augustowskiej wziął ponadto udział oddział partyzancki Obwodu AK Grodno–Prawy Niemen dowodzony przez st. sierż. Kazimierza Okulicza „Górę”. Oddział liczący około 40 żołnierzy, uzbrojonych w 4 rkm, 3 pm, 3 kb samopowtarzalne, 15 kbk oraz 9 pistoletów i rewolwerów, stacjonował w rejonie leśniczówki Mikaszówka. Na początku lipca 1944 r. wspólnie z sowiecką desantową grupą dywersyjno-rozpoznawczą NKGB mjr. „Orłowa” wykonał kilka udanych zasadzek na szosie Augustów–Grodno, jednak około 10 lipca 1944 r. po próbie podporządkowania sowietom został rozwiązany, a jego żołnierze rozeszli się.

Jesienią 1944 r., gdy możliwości zaczepne Armii Czerwonej zostały w zasadzie wyczerpane, linia frontu na Białostocczyźnie ustabilizowała się na linii: jezioro Gołdap–Filipów–Żubrynek–Augustów–kanał Augustowski–Biebrza–Narew. Augustów został zajęty przez wojska sowieckie 24 października 1944 r. siłami 153 Dywizji Strzeleckiej (50 Armia 2 Frontu Białoruskiego), jednak aż do stycznia 1945 r. pozostała część terenu powiatu augustowskiego pozostawała pod okupacją niemiecką. Pomimo masowych represji zastosowanych na terenach zajętych przez sowietów zachowany został trzon struktur organizacyjnych, które kontynuowały działalność niepodległościową w warunkach nowej okupacji. Prowadzono ją początkowo w ramach AK, a po jej rozwiązaniu – Armii Krajowej Obywatelskiej, następnie zaś Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”[7]. Działalnością Obwodu AK–AKO Augustów kierował nadal por./kpt. Bronisław Jasiński „Komar”–„Łom”. Od wiosny 1945 r. na terenie obwodu funkcjonowały oddziały partyzanckie: sierż. Władysława Stefanowskiego „Groma”, st. sierż. Wacława Sobolewskiego „Sęka”–„Skały”, ppor. Edwarda Wawiórko „Skiby” oraz sierż. Jana Szumskiego „Snopa”. W lipcu 1945 r. podczas tzw. obławy augustowskiej komunistyczne organa bezpieczeństwa zatrzymały na terenie obwodu ogółem 1878 osób, w tym wielu członków podziemia oraz ich sympatyków, z których około 600 zaginęło bez wieści[8]. Dotkliwe straty osobowe poniesione w latach 1944–1945 spowodowały jednak, że jesienią 1945 r. Obwód Augustów połączony został z suwalskim, tworząc od tej pory jeden obwód. Obwodem WiN Suwałki–Augustów kierowali: kpt. Stanisław Malesiński „Tadeusz” (od stycznia 1946 r.) oraz sierż. Józef Grabowski „Cyklon” (od sierpnia 1946 r.). Na terenie powiatu augustowskiego operował wówczas oddział partyzancki plut. Stanisława Siedleckiego „Klona”–„Wiernego”. Działalność struktur poakowskich na omawianym obszarze zakończyła dopiero amnestia z wiosny 1947 r., kiedy to ujawniło się 122 żołnierzy AK–AKO–WiN z terenu powiatu augustowskiego[9]. W szczątkowej formie działalność niepodległościowa była jednak kontynuowana przez pojedyncze oddziały partyzanckie, jak np. Eugeniusza Gołębiowskiego „Gabrysia” i kpr. Edmunda Krysiuka „Lota”, Antoniego Kwiedorowicza (wł. Anatanasa Kvedaravičiusa) „Lisa”, plut. Stanisława Orłowskiego „Pioruna” oraz w mniejszym stopniu kpr. Jana Sadowskiego „Bladego” i Piotra Burdyna „Poręby”, do połowy lat pięćdziesiątych[10].

Zobacz też:
„Polskie podziemie niepodległościowe w powiecie Augustowskim w latach 1939-1944 – zarys dziejów” – sprawozdanie z sesji inauguracyjnej.
Biuletyn nr 1